E. Parès, Παρίσι
Δημοπρασία American Art Association, Νέα Υόρκη, 13 Δεκεμβρίου 1919, αρ. 711
Theodore Szarvas, Τσαπάκουα (Νέα Υόρκη)
Ιδιωτική συλλογή, Νέα Υόρκη
Wildenstein & Co., Νέα Υόρκη
Ιδιωτική συλλογή, από το 1956
Exhibition of Spanish Painting, Μπρούκλυν (Νέα Υόρκη), Brooklyn Museum, 1935, αρ. 29
Masters of Spanish Painting, Φιλαδέλφεια, Museum of Art, 1937
Domenico Theotocopuli - El Greco, Παρίσι, Galerie de Gazette des Beaux-Arts, 1937, αρ. 22
El Greco. Identidad y Transformación. Creta. Italia. España, Μαδρίτη, Museo Thyssen-Bornemisza, 3 Φεβρουαρίου-16 Μαΐου 1999, αρ. 22, σσ. 360-361, εικ. σ. 249
Κλασικοί της μοντέρνας τέχνης, Άνδρος, Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, Ίδρυμα Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή, 27 Ιουνίου-19 Σεπτεμβρίου 1999, σσ. 26-33, εικ. σ. 27
El Greco. Ταυτότητα και μεταμόρφωση, Αθήνα, Εθνική Πινακοθήκη, Μουσείο Αλέξανδρου Σούτσου, 18 Οκτωβρίου 1999-17 Ιανουαρίου 2000
El Greco at the National Gallery, Λονδίνο, The National Gallery, 26 Φεβρουαρίου-2 Αυγούστου 2015, αρ. X4811
Manuel Bartolomé Cossío, El Greco, Μαδρίτη, Victoriano Suarez, 1908, σσ. 191-192, αρ. 103, 235, 251, 358
August Liebmann Mayer, «Einige Gemälde und eine Zeichnung des Greco», Zeitschrift für bildende Kunst, 1921, σσ. 55-56
August Liebmann Mayer, Dominico Theotocopuli - El Greco; kritisches und illustriertes Verzeichnis des Gesamtwerkes, Μόναχο, Franz Hanfstaengl, 1926, αρ. 70
Maurice Legendre και A. Hartmann, Domenikos Theotokopoulos, Παρίσι, Hypérion, 1937, σ. 192
Ludwig Goldscheider, El Greco, Λονδίνο, γερμανική έκδοση Phaidon, 1938, εικ. 15 (ισπανική έκδοση Μπουένος Άιρες, γαλλική έκδοση Παρίσι, αγγλική έκδοση Λονδίνο, George Allen and Unwin, αμερικανική έκδοση Νέα Υόρκη, Oxford University Press)
Maria Luisa Caturla, «La Veronica - vida de un tema y su transfiguración por el Greco», Μαδρίτη, Revista de Occidente, 1944
Enrique Lafuente, «El Greco - some recent discoveries», Burlington Magazine, τόμ. LXXXVII, σσ. 293-300
José Camón Aznar, Dominico Greco, Μαδρίτη, Espasa Calpe, 1950, αρ. 145
Karl Ipser, El Greco - der Maler des christlichen Weltbildes, Μπραουνσβάιγκ και Βερολίνο, Klinkhardt und Biermann, 1960, σ. 110
Harold Edwin Wethey, El Greco and his School, Πρίνστον, Princeton University Press, 1962, σ. 148, αρ. 284, 6A, 282, 283, 285, X-458, X-459, X-460
Tiziana Frati, L’opera completa del Greco, Μιλάνο, Rizzoli, 1969, αρ. 23
José Camón Aznar, Dominico Greco, Μαδρίτη, Espasa Calpe, 1970, αρ. 147
José Gudiol, El Greco, Βαρκελώνη, Ediciones Polígrafa, 1971, αρ. 34
José Manuel Pita Andrade, El Greco, Μιλάνο, Mondadori, 1981, αρ. 45
Alfonso Emilio Pérez Sánchez, El Toledo de El Greco, κατάλογος έκθεσης, Hospital de Tavera/Iglesia de San Pedro Martir, Απρίλιος-Ιούνιος 1982, αρ. 98
Luís de Moura Sobral, «Uma Santa Face desconhecida do Greco no Palácio da Ajuda», Colóquio/Artes, τ. 69, Ιούνιος 1986, σσ. 5-13
Luís de Moura Sobral, «Santa Face», A Pintura maneirista em Portugal - arte no tempo de Camões, κατάλογος έκθεσης, Λισαβόνα, 1995, σσ. 314-315
Ανηφορίζοντας στο δρόμο προς τον Γολγοθά, κουβαλώντας το σταυρό του μαρτυρίου, ο Ιησούς Χριστός πέφτει. Μια νέα γυναίκα σκύβει επάνω του και του προσφέρει το πέπλο που φορά. Ο Ιησούς το παίρνει, σκουπίζει το αίμα και τον ιδρώτα από το πρόσωπό του και της το ξαναδίνει. Κατάπληκτη εκείνη, βλέπει στο ύφασμα το θαυματουργό αποτύπωμα του προσώπου του Σωτήρα, τη Θεία Μορφή που δίνει στον πίνακά μας τον τίτλο του.
Με βάση αυτό το περιστατικό γεννιέται ο θρύλος της Αγίας Βερονίκης, που από το 15ο αιώνα διαδίδεται και απασχολεί πολλούς μεγάλους ζωγράφους, όπως τον Dürer, τον Bosch, τον Pontormo και τον Correggio. Όταν λοιπόν ο Greco αποφασίζει, από το 1577 και μετά, να προσεγγίσει το θέμα της Θείας Μορφής, βαδίζει στο δρόμο μιας παράδοσης ήδη εδραιωμένης στην καθολική εικονογραφία.
Είτε μόνος είτε σε συνεργασία με τους μαθητές του ατελιέ του, ο Greco φιλοτεχνεί αρκετούς πίνακες με αυτό το θέμα. Σε άλλους επικεντρώνεται αποκλειστικά στον Χριστό, ενώ σε άλλους αναπαριστά επίσης το πέπλο. Στις εκδοχές που ζωγραφίζει ο ίδιος, όπως η παρουσιαζόμενη εδώ, αφιερώνει πολύ χρόνο για να δουλέψει λεπτομερώς τις πτυχώσεις, τα σημεία στερέωσης, τις διακυμάνσεις του φωτισμού. Έτσι, το πρόσωπο του Χριστού εμφανίζεται ακόμη πιο αρμονικό, σχεδόν κυματίζει επάνω στην κινούμενη και λουσμένη στο φως επιφάνεια, που με τη σειρά της μοιάζει να αναδύεται από το σκοτεινό φόντο. Έτσι όπως την έχει συλλάβει ο Greco, η Θεία Μορφή αποτελεί τη σύνθεση όλης της αισθητικής διαδρομής του, αφού εμπεριέχει στοιχεία τόσο της βυζαντινής τέχνης –στην οποία εκπαιδεύτηκε στην Κρήτη– όσο και της δυτικής ζωγραφικής. Αν η εικαστική επεξεργασία μένει πιστή σε όσα έμαθε πρώτα στη Βενετία και στη συνέχεια στη Ρώμη, ο συμβολισμός των επιλογών για το απαθές πρόσωπο του Χριστού δείχνει ότι ο Greco έκλινε μάλλον προς την ορθόδοξη παράδοση: ο σωματικός πόνος και η οδύνη της θυσίας δεν διαφαίνονται· το βλέμμα μοιάζει ήδη στραμμένο προς την αιωνιότητα· καμία πηγή εξωτερικού φωτός δεν είναι ορατή, θα έλεγε κανείς ότι ο ίδιος ο Χριστός ακτινοβολεί. Τα σκαμμένα μάγουλα, το μακρουλό πρόσωπο, τα αμυγδαλωτά μάτια, χαρακτηριστικά στη ζωγραφική του Greco, του προσδίδουν μια ευγένεια και χάρη ηθελημένα ξένες προς το δικό μας επίγειο κόσμο. Ούτε οι πληγές από το ακάνθινο στεφάνι τον επηρεάζουν: όλη η πορεία προς τον Γολγοθά συμβολίζεται χωρίς περιττό μελοδραματισμό από μία σταγόνα αίμα που κυλά στο κέντρο του μετώπου.
Μέσω της Θείας Μορφής ο Greco, η μεγαλοφυΐα του οποίου αφομοίωσε με μοναδικότητα ξεχωριστή τους πολιτισμούς, τους αισθητικούς κώδικες, τις κουλτούρες Ανατολής και Δύσης, κατορθώνει να συμφιλιώσει τον καθολικισμό με την ορθοδοξία. Το επίτευγμά του έγκειται στην επαναφορά της ιερότητας της εικόνας σε έναν κόσμο που την έχει στερηθεί.
.
